(... وَ مَا رَبُّك بِظَـلَّـم لِّلْعَبِيدِ )؛[1] خداوند هيچ گاه بر بندگانش ظلم نكرده و نمي كند.
هر مكتب و ايدئولوژي براي فراخواني جامعه به سوي خويش بايد نيازهاي فطري انسان ها و مشكلات جوامع را در نظر گرفته، بر طبق آن، مباني خويش را بنيان و به جامعه ارائه نمايد:
(فَأَقِمْ وَجْهَك لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا...).[2]
چرا كه بدون توجه به نيازهاي بشر در زندگي هيچ مكتبي موفق به جذب مردم به سوي خويش نمي شود. يكي از راه هاي پذيرش جامعه سهولت در دين است كه به همان فطري بودن و برآوردن نياز بشر بر مي گردد: بعثني بالحنيفيّة السهلة السمحة.[3]
بر همين اساس، خداوند حكيم ـ كه آفريدگار انسان خاكي است و آگاه تر از همه به نيازهاي بشر ـ به پيامبران خود دستور داده است كه به گونه اي در دعوت خود برنامه ريزي كنند كه گسترش عدالت و رفع ظلم و تبعيض در جامعه را به دنبال داشته باشد. با توجه به همين ملاك، خداوند حكيم در قرآن به پيامبر خويش يادآوري مي نمايد كه پروردگارت هيچ گاه به بندگانش ظلم نمي نمايد و ارزش هر انساني را بسته به نوع اعمالش مي داند و هيچ انساني را بر انسان ديگر ترجيح نداده است. او معيار تقرب به خود را پرهيزگاري و اعمال صالح دانسته، نه قوميت و جنسيت، كه آن هم باز به نفع انسان هاست؛ چرا كه تقوا مانع از تعدي و ظلم است.
بر همين اساس، تمامي احكام نيز بايد بر مبناي عدالت استوار باشد و اين اصل استثنا بردار نيست. بنابر اين، تمامي پيروان مكاتب عدالت محور مي توانند هر حكمي را كه مخالف عدالت و موافق ظلم و تبعيض ديدند، مورد خدشه و شبهه قرار دهند؛ چرا كه ميزان در هر حكمي از طرف شارع عدالت قرار داده شده است.
واضح است كه شارع حكيم هيچ گاه حكمي ظالمانه صادر نخواهد كرد و در مواردي كه در كتاب و سنت در حكمي شائبه عدم عدالت وجود دارد، بايد به مباني آن و طريق استنباط آن رجوع كرد.
حال با توجه به اين اصل و ملاك مهم در جعل احكام شرعي، يكي از احكامي كه امروزه در آن شبهه تبعيض و عدم عدالت و برابري مطرح شده، مسأله عدم تساوي شهادت زنان با مردان است. اين عدم تساوي هم در مباحث مربوط به دعاوي مطرح است و هم در اثبات برخي از احكام شرعي، مانند رؤيت هلال ماه. در برخي دعاوي مثل حدود عِرضي و يا برخي از احكام شرعي مانند ثبوت طلاق به طور كلي شهادت زنان نفي گرديده است كه موجب بروز شبهه عدم عدالت در اين حكم شده است.
با توجه به شبهات طرح شده در موضوع شهادت زنان، در اين نوشتار در پي آن هستيم كه با دو هدف به بررسي ادله شهادت زنان در كتاب و سنت و اقوال فقها بپردازيم: اول آن كه ببينيم آيا اصلا چنين حكمي از طرف شارع صادر شده يا خير؛ بدين معنا كه شارع حكيمي كه تبعيض و ظلم را در احكام خويش نفي كرده است، آيا در اين مورد يك حكم كلي بر موضوعات فقهي و دعاوي كه نياز به شهادت شهود دارد، نموده است و ارزش شهادت دو زن را برابر شهادت يك مرد دانسته است؟ يا اين كه اصلا چنين حكم كلي وضع نكرده است كه اين صورت ديگر شبهه تبعيض وجود ندارد و نمي توان حكم اسلام در شهادت زنان را مورد مناقشه و مخالفت عدالت برشمرد.
دوم آن كه اگر در مواردي به وسيله ادله متقن و نصوص صريح ثابت گرديد كه ارزش شهادت دو زن برابر شهادت يك مرد است و يا اين كه اصلا شهادت زنان مورد پذيرش نيست، جهت توجيح اين حكم چه بايد كرد. براي دستيابي به اين دو هدف، اين نوشتار در دو بخش تنظيم گرديده است كه در بخش اول آن به مباحثي همچون ارزش شهادت زن و اصل عملي در شهادت و دلايل عمومي عدم تساوي شهادت زن و مرد، پرداخته شده است.
بخش دوم ـ كه محور اصلي اين نوشتار است ـ شامل بررسي و كنكاشي در ادله موضوعاتي همچون شهادت زنان در امور مالي، رؤيت هلال، طلاق، رضاع، نكاح... و حدود (عرضي و غير عرضي) است.
لازم به ذكر است محور اين مباحث، دروس خارج فقه حضرت آية الله العظمي صانعي (دام ظله) است كه در سال هاي 80 ـ79 در مدرسه مباركه فيضيه القا فرموده اند. از آنجا كه اين جانب نيز در آن سال ها در محضر ايشان تلمذ مي كردم، با توجه به نظريات جديدي كه ايشان در رابطه با شرايط شاهد و بخصوص شرط مرد بودن شاهد مطرح نمودند، با توصيه دوستان در مؤسسه فقه الثقلين تصميم به تحقيق و ويرايش و تنظيم اين دروس گرفتم. ناگفته نماند كه بازنويسي مباحث فقهي كه با اصطلاحات و دقت هاي پيچيده كه فهم آن مستلزم فراگيري مقدمات و ممارست در حضور نزد اساتيد معظم حوزه هاي علميه ـ صانها الله عن الحدثان ـ همراه است، در قالبي كه قابل استفاده براي غير طلاب حوزه هاي علميه همچون دانشگاهيان و فرهيختگان گردد، كار دشواري است ولكن در اين اوراق، در حد توان سعي گرديد آنچه كه در ارتباط با اصل شهادت زنان و شبهات و پاسخ به آنها در دروس خارج فقه مطرح گرديده بود، در حد اين نوشتار و رسيدن به هدف آن آورده شود.

---------------------
[1]. سوره فصلت، آيه 46.
[2]. سوره روم، آيه 30.
[3]. الفروع من الكافي، ج 5، كتاب النكاح، باب كراهية الرهبانية و ترك الباه، ص 494.

فهرست:

مقدمه*بخش اول: بررسي ارزش شهادت زنان، اصل عملي و دلايل عمومي عدم تساوي شهادت زنان با مردان*فصل اول: ارزش شهادت زن*مبحث اول: تقسيم ها و ملاك ها*تقسيم بر اساس مصاديق حقوق*تقسيم بر اساس اهميّت حقوق*مبحث دوم: راه هاي توجيه تفاوت بين زن و مرد در شهادت*بيان مباني ارائه شده در حدود*الف . تعطيلي حدود در زمان غيبت امام معصوم(عليه السلام)*ب . جواز اجراي حدود در زمان غيبت*بررسي مباني ارائه شده*الف . بررسي مبناي تعطيلي حدود*ب . بررسي مبناي اجراي حدود*راه هاي ارائه شده در غير حدود*الف . شهادت يك تكليف است*ب . شهادت دو نوع است*بررسي راه هاي ارائه شده*فصل دوم: اصل عملي*ادله حجيت شهادت شاهد*الف . بناي عقلا*1. فطري بودن پذيرش شهادت*2. كاهش جرم در جامعه بشري*3. تكريم شخصيت انسان از طريق اعتماد به يكديگر*ب . كتاب*ج . سنت*ادله عدم حجيت شهادت شاهد و بررسي آنها*الف . ادله*ب . بررسي ادله*فصل سوم: ادله عامه عدم تساوي شهادت زن و مرد*كتاب*شبهات و نقدها*الف . اشكال اول و نقد آن*ب . اشكال دوم و نقد آن*ج . اشكال سوم و نقد آن*روايات*الف . رواياتي كه در ذيل آيه 282 سوره بقره وارد شده*1. روايت امام حسن عسكري(عليه السلام)*2. روايت داود بن الحصين*ب . روايات در ابواب مختلف فقه*1. روايات باب حدود، وصيت، ارث، ديات*2. صحيح منصور بن حازم*]نتيجه گيري[**بخش دوم: بررسي ادله شهادت زنان در موضوعات فقهي*فصل اول: ادله شهادت زنان در غير حدود*مبحث اول: ادله شهادت زنان در دين و امور مالي*بيان موضوع*آرا و نظريات*ادله برابري شهادت دو زن به جاي يك مرد در ديون و اموال*الف . كتاب*ب . اصل و قاعده*ج . سنت (روايات)*د . اجماع*بررسي و كنكاش ادله دلالت كننده بر عدم تساوي شهادت زن و مرد در ديون و اموال*الف . كتاب*ب . سنت (روايات) و نقد استدلال به آن*نتيجه گيري و تحقيق*مبحث دوم: شهادت زن در رؤيت هلال*آرا نظريات*ادلّه، كيفيت استدلال و نقد و بررسي آن*الف . روايات*ب . كيفيت استدلال و نقد آن*ج . اجماع و نقد استدلال به آن*مبحث سوم: شهادت زن در طلاق*ادله شهادت شاهد در صحت طلاق و ثبوت آن*الف . كتاب*ب . سنت (روايات)*ادله اثبات طلاق با شهادت*الف . آرا و نظرات*ب . بيان ادلّه عدم حجيت شهادت زنان در طلاق*احتمال فاضل اصفهاني در روايات و اشكال هاي به آن*الف . احتمال فاضل اصفهاني در روايات*ب . اشكال صاحب جواهر به احتمال كشف اللثام*ج . ردّ كلام صاحب جواهر*]نتيجه گيري[*استدلال برخي از قايلان به عدم جواز شهادت زنان در طلاق*الف . استدلال صاحب جواهر و نقد آن*ب . نقد استدلال هاي صاحب جواهر*ج . استدلال صاحب مستند و نقد آن*د . استدلالي ديگر و نقد آن*]نتيجه گيري و تحقيق[*مبحث چهارم: شهادت زن در نكاح*آرا و نظريات*ادله مانعان حجيت و نقد و بررسي آن*الف . ادله*ب . نقد ادله*ادله مجوزان حجيت و كيفيت استدلال*ادله*]كيفيت استدلال[*بررسي تعارض در روايات*الف . بيان مرجحات*ب . كيفيت جمع دلالي بين روايات*مبحث پنجم: شهادت زن در رضاع*قايلان به پذيرش و ادله آنان*الف . قايلان به پذيرش شهادت زنان*ب . ادله قايلان به پذيرش شهادت زنان*]كيفيت استدلال[*قايلان به عدم پذيرش شهادت زنان و ادله آنان*الف . قايلان به عدم پذيرش شهادت زنان*ب . ادله قايلان به عدم پذيرش شهادت زنان در رضاع*ج . نقد ادله*]نتيجه گيري و تحقيق[*مبحث ششم: شهادت زن در اثبات قتل*آرا و نظريات*ادله و نقد آن*الف . ادله قول عدم حجّيت*ب . ادله قول حجيت شهادت زنان در قصاص*ج . ادله قول تفصيل بين ديه و قصاص*]بيان جمع ديگر بين روايات[*تعارض بين روايات*الف . قول به تخيير*1. ترجيحِ رواياتِ عدم حجيت*2. ترجيحِ رواياتِ حجيت*ب . قول به تساقط*]اشكالات وارده بر اين قول[*تحقيق و نتيجه گيري*]وجوه ترجيح[*مبحث هفتم: ضابطه كلي در عدم قبول شهادت زنان*آرا و نظريات*ادله قايلان به قاعده و نقد آن*الف . ادله قايلان*1. روايت سكوني*2. اجماع*ب . نقد ادله*1. بررسي روايت سكوني*2. بررسي اجماع*نتيجه گيري و تحقيق*فصل دوم: بررسي تساوي شهادت زن و مرد از نظر تعداد*آرا و نظريات*ادله اثبات تساوي عدد در شهادت مرد و زن*الف . الغاي خصوصيّت عرفي و تنقيح مناط*ب . اطلاق و عدم تقييد به دو زن و ترك استفصال *برخي روايات باب شهادت*ج . رواياتي كه با صراحت دلالت بر تساوي *مرد دارد*ادله عدم تساوي شهادت زن و مرد*الف . كتاب*ب . اصل و قاعده عدم حجيت شهادت زنان*1. مبناي اصل*2. مدرك قاعده*ج . روايات*1. روايات دسته اول و كيفيت استدلال*2. دسته دوم و كيفيت استدلال*نقد و بررسي ادله قايلان به عدم تساوي*الف . نقد استدلال به كتاب*ب . نقد استدلال به اصل و قاعده*ج . نقد استدلال صاحب مستند*د . نقد استدلال به روايات*نتيجه گيري و تحقيق*فصل سوم: ادله شهادت زنان در حدود و تعزيرات*مبحث اول: حدود عرضي*مقتضاي اصل در حدود*موارد استثنا از عدم پذيرش شهادت زنان در حدود*الف . استنثا حد زنا (رجم) و ادله آن*]دليل برپذيرش شهادت سه مردودوزن دراجراي رجم[*ب . استثنا حد زنا (جلد)*آرا، نظريات و ادله آنان*ج . حدّ سحق و لواط*1. آرا و نظريات قايلان به استثنا*2. ادله قايلان به استثنا*3. نقد استدلال ها*4. آرا و نظريات قايلان به عدم استثنا*5.ادله قايلان به عدم پذيرش شهادت زنان درلواطوسحق*6 . نتيجه گيري و تحقيق*7. بيان يك احتمال*مبحث دوم: حدود غير عرضي*ادله عدم حجيت شهادت زنان در حدود غير عرضي*الف . اصل*1. استدلال مقدس اردبيلي به اصل*2. استدلال صاحب جواهر به اصل*ب . روايات*ج . قاعده تخفيف و درأ حدود*د . اجماع*شبهات و احتمالات در استدلال به روايات*مبحث سوم: تعزيرات*كتاب نامه**